Nguyễn Khoa Điềm thuộc thế hệ các nhà thơ trưởng thành trong cuộc kháng chiến chống Mĩ cứu nước. Thơ ông hấp dẫn người đọc bởi sự kết hợp giữa xúc cảm nồng nàn và suy tư sâu lắng của người trí thức vì đất nước, con người Việt Nam. Đoạn trích “Đất Nước” trích trong chương V trường ca “Mặt đường khát vọng” của Nguyễn Khoa Điềm đã góp phần làm phong phú hơn, tươi mới hơn tư tưởng ấy bằng tiếng nói riêng và cách thể hiện độc đáo tư tưởng đất nước của nhân dân.
Tùy theo từng thời kỳ lịch sử, đất nước được định nghĩa theo những quan niệm khác nhau, đó là “Nam đế cư” như trong bài thơ thần của thế kỷ XI, đó là một quốc gia “nền văn hiến đã lâu, núi sông bờ cõi đã chia, phong tục bắc nam cũng khác…” như trong Bình Ngô đại cáo của thế kỷ XV. Văn học hiện đại cũng thường tạo ra một khoảng cách sử thi để chiêm ngưỡng đất nước thông qua những hình ảnh kỳ vỹ, tráng lệ, mang đậm tính biểu tượng như trong câu thơ của Nguyễn Khoa Điềm:
“Nước Việt Nam từ máu lửa
Rũ bùn đứng dậy sáng lòa”
hoặc hiện ra trong một hình ảnh thơ mộng:
“Tổ quốc bay lên bát ngát mùa xuân”
(Lê Anh Xuân)
Trong đoạn đầu, với giọng điệu suy tư hướng tới trả lời 2 câu hỏi về thời gian và không gian tồn tại của đất nước, Nguyễn Khoa Điềm đã đưa đến một cách cảm nhận vừa mới mẻ, vừa xúc động thấm thía về đất nước trong mối quan hệ với cuộc sống nhân dân, trong đó những khái niệm trừu tượng, những tiêu chí thiêng liêng định hình nên đất nước đã được nhà thơ thể hiện qua những hình ảnh cụ thể, bình dị, quen thuộc và gợi cảm. Câu thơ mở đầu đưa đến một cảm nhận ấm áp và tự hào về sự hình thành của đất nước:
“Khi ta lớn lên Đất Nước đã có rồi”
“Ta” là một khái niệm mơ hồ, không xác định. Đó có thể là bất cứ người Việt Nam nào, là “anh và em” ngày hôm nay, là con cháu sau này, là cha ông ngàn năm trước, cứ mỗi người Việt Nam sinh ra là ngay lập tức được bao bọc và nâng niu, nuôi dưỡng và che chở trong chiếc nôi lớn lao, ấm áp, thân yêu, đó là đất nước. Đất nước luôn có từ trước đó, như từ thuở khai thiên lập địa, như tồn tại cùng dòng thời gian vô thủy vô chung. Với việc điệp lại liên tiếp từ ghép “Đất Nước” trong cả đoạn thơ, tác giả đã đưa đến cảm giác đất nước không ở đâu xa lạ, đất nước luôn gắn bó thân thiết với cuộc sống hàng ngày. Đất nước có mặt ở mọi nơi, hòa nhập trong mọi hình hài dù là con người với ông bà, cha mẹ, với anh và em, dù là cảnh vật với sông núi biển khơi. đất nước có thể hữu hình – “cái kèo, cái cột, …hạt gạo, …miếng trầu” hoặc vô hình sau những nghĩa tình của gừng cay muối mặn.
Trong thơ của Nguyễn Khoa Điềm, đất nước không hiện ra trong sự nối tiếp của các thời đại, không được ghi khắc trong các sự kiện lịch sử lớn lao, không được thể hiện trong các khái niệm xa xôi trừu tượng mà hiện ra trong các chi tiết đời thường gần gũi của cuộc sống nhân dân, trong sự xưa cũ vô cùng của thời gian, năm tháng. Mỗi câu thơ đều chứa đựng một ý, một tứ nào đó của ca dao, thành ngữ, tục ngữ, một hình ảnh quen thuộc nào đó của truyền thuyết, thần thoại… Những chất liệu của văn hóa dân gian đã làm hiện ra phong tục, thói quen sinh hoạt như “miếng trầu bây giờ bà ăn”, hoặc “tóc mẹ thì bới sau đầu”, những tập quán cổ xưa của nền văn minh sông Hồng trong những ngôi nhà tranh với “cái kèo cái cột thành tên”, trong “hạt gạo phải một nắng hai sương xay giã dần sàng”, truyền thống đánh giặc trong hình ảnh cây tre làng Gióng, văn hóa ứng xử trong đạo lý nghĩa tình của mẹ cha “gừng cay muối mặn”. Tất cả những hình ảnh bình dị ấy đều đưa người đọc liên tưởng tới một phương diện nào đó của đất nước, đều là sự thể hiện sâu đậm, lâu bền nhất với những phong tục tập quán, truyền thống văn hóa, lịch sử của đất nước, khiến cho các vĩnh hằng của đất nước luôn tồn tại trong cuộc sống hàng ngày của mỗi con người.
Qua những cảm nhận có vẻ như tản mạn, tùy hứng, qua những hình ảnh gợi nhắc tới tục ngữ, ca dao, thần thoại, cổ tích… nhà thơ đã đưa người đọc đến một nhận thức giản dị mà sâu sắc, thấm thía: đất nước có một lịch sử lâu đời, đất nước không hề xa lạ hay trừu tượng, đất nước là những gì gần gũi thân yêu vô cùng, luôn hiện hữu trong cuộc sống hàng ngày của nhân dân, đất nước làm nên hình hài, vóc dáng, đất nước làm nên tâm hồn, cốt cách, lối sống, lối nghĩ của mỗi con người, đất nước làm nên cuộc sống nhân dân.
Bên cạnh những cảm nhận sâu sắc về đất nước trong mối quan hệ gắn bó với cuộc sống nhân dân, nhà thơ còn đặt đất nước trong cái nhìn toàn vẹn, tổng hợp nhiều chiều, nhiều phương diện để có thể trả lời thấu đáo câu hỏi: Đất nước là gì? Trong tiếng Việt, đất nước gồm hai thành tố là “đất” và “nước”. Nguyễn Khoa Điềm đã kết hợp giữa tư duy nghệ thuật sâu sắc, tinh tế với các chiết tự tài hoa hai thành tố riêng biệt của từ ghép “đất nước”, từ đó khám phá ra những nét nghĩa mới mẻ, bất ngờ, đưa đến những suy tư sâu sắc về đất nước. Trước hết, đất nước được đặt trong chiều dài miên viễn của “thời gian đằng đẵng”. Sau lời khẳng định tự hào và ấm áp “khi ta lớn lên đất nước đã có rồi”, cảm giác về lịch sử lâu đời của đất nước được tô đậm hơn trong sự khám phá:
“Đất Nước có trong những cái “ngày xửa ngày xưa…” mẹ thường hay kể”
“Ngày xửa ngày xưa” là câu mở đầu quen thuộc trong truyện cổ tích, thời gian cổ tích là thời gian xa xăm vô cùng trong tâm thức con người. Vậy mà trong thời gian ấy, đất nước của chúng ta đã hiện hữu, tưởng như “Từ có vũ trụ – đã có giang san” (Trương Hán Siêu). Đất nước đã có từ thuở hồng hoang trong những câu chuyện “ngày xửa ngày xưa” của mẹ, từ sự tích trăm trứng, sử thi “Đẻ đất đẻ nước”, truyền thuyết về An Dương Vương hay Sơn tinh, Thủy tinh… Qua những cách lý giải hồn nhiên của dân gian về sự hình thành và phát triển đất nước, về quá trình dựng nước và giữ nước, Nguyễn Khoa Điềm đã thể hiện niềm tự hào sâu sắc về truyền thống cha ông, về bề dày lịch sử của một đất nước bốn nghìn năm. Sau đó, những cụm từ liên tiếp lặp lại từ đầu đến cuối đoạn thơ: “Đất Nước đã có rồi… Đất Nước bắt đầu… Đất Nước lớn lên… Đất Nước có từ ngày đó…” đã gợi ra chiều dài thăm thẳm của lịch sử lâu đời của đất nước. “Ngày đó” là một khái niệm mơ hồ về thời gian. Tính chất mơ hồ không xác định khiến sự ra đời của đất nước càng trở nên xa xăm, cũng là “ngày xửa ngày xưa” khi “dân mình biết trồng tre mà đánh giặc”, khi “tóc mẹ thì bới sau đầu”, khi “cha mẹ thương nhau bằng gừng cay muối mặn”… Câu thơ đã giúp người đọc nhận ra đất nước bắt đầu, đất nước lớn lên, đất nước hình thành và phát triển chính từ những phong tục tập quán, những truyền thống văn hóa, lịch sử lâu đời. Nếu sự nối tiếp của các triều đại mới chỉ cho thấy bề mặt của lịch sử đất nước thì những phong tục tập quán mới thực sự chỉ ra chiều sâu văn hóa lịch sử, nền tảng vững chắc của một đất nước. Đất nước đã hiện ra trong những huyền thoại bay bổng và đẹp đẽ, về thời gian buổi đầu lập nước:
“Đất là nơi Chim về
Nước là nơi Rồng ở
Lạc Long Quân và u Cơ
Đẻ ra đồng bào ta trong bọc trứng”
Đây là một huyền thoại đầy ý nghĩa đem lại niềm tự hào về lịch sử xa xăm của ngày lập nước, niềm kiêu hãnh về dòng dõi con Rồng cháu Tiên, niềm thương mến về nghĩa tình “đồng bào” thiêng liêng, ruột thịt. Qua những câu thơ gợi nhớ truyền thuyết về vua Hùng Vương và ngày giỗ Tổ, câu chuyện về chú bé Làng Gióng cầm gậy tre đánh giặc, về lớp lớp những thế hệ người Việt Nam với “những ai đã khuất” trong quá khứ, “những ai bây giờ” trong hiện tại, “con ta lớn lên” trong tương lai:
“Yêu nhau và sinh con đẻ cái
Gánh vác phần người đi trước để lại
Dặn dò con cháu chuyện mai sau”
Nguyễn Khoa Điềm đã làm hiện lên trong suy tưởng của người đọc một chiều dài thăm thẳm trong thời gian lịch sử của đất nước. Qua đó, đất nước được cảm nhận như một sự thống nhất hài hòa các phương diện văn hóa – lịch sử, đạo lý, vừa thiêng liêng cao quý, vừa gần gũi gắn bó với cuộc sống nhân dân. Những giá trị tinh thần bền vững như lòng yêu nước, căm thù giặc, ý chí kiên cường dũng cảm đánh giặc, sự thủy chung tình nghĩa…, những giá trị vật chất quý giá của đất nước: ngôi nhà, ruộng vườn, hạt lúa… được hình thành, nuôi dưỡng, bảo vệ, giữ gìn qua các thế hệ đã tạo nên sự gắn kết giữa quá khứ, hiện tại và tương lai. Mạch thơ đưa đất nước trôi chảy trong “dòng thời gian đằng đẵng” với “Đất Nước bắt đầu… Đất Nước lớn lên…” và nếu nhìn từ phương diện thời gian, có thể thấy đất nước hình thành và phát triển qua cuộc chạy tiếp sức lớn lao, vĩ đại, vĩnh hằng của các thế hệ người Việt Nam trong chiều dài của lịch sử dựng nước và giữ nước.
Không tách rời khỏi thời gian, đất nước đồng thời được đặt trong chiều rộng của không gian mênh mông. Không gian nguồn cội đầu tiên thuở lập nước là không gian nơi “Chim về – Rồng ở”, là nơi “Lạc Long Quân và Âu Cơ đẻ ra đồng bào ta trong bọc trứng”. Câu chuyện về bố Lạc Long Quân và mẹ Âu Cơ sinh ra trăm con, 50 theo cha xuống biển, 50 theo mẹ lên non, khai phá dựng xây lập nước… khiến cho núi sông không đơn thuần chỉ là những cảnh sắc thiên nhiên mà trở nên thiêng liêng, gần gũi trong tâm thức người Việt, trở thành chứng tích của tổ tiên xa xăm, khiến cho dân Việt:
“Hàng năm ăn đâu làm đâu
Cũng biết cúi đầu nhớ ngày giỗ Tổ”
Đất nước hiện ra trong những không gian lớn lao, kỳ vĩ với núi rừng sông biển, nơi “con chim Phượng hoàng bay về hòn núi bạc”, nơi “con cá ngư ông mong nước biển khơi”. Đất nước cũng là nơi “dân mình đoàn tụ”, là không gian sinh tồn của cả cộng đồng dân tộc qua bao thế hệ với “những ai đã khuất – những ai bây giờ”. Đất nước còn hiện hữu gần gũi thân yêu trong những mái nhà tranh, trong “cái kèo cái cột thành tên”. Trong đoạn thơ đầu, quấn quýt đan xen với đất nước là danh từ chỉ những người thân yêu, ruột thịt trong một gia đình, điều đó khiến đất nước trở thành một không gian ấm áp bình yên với ông bà, cha mẹ, cháu con… và đồng bào. Trong cảm nhận của tuổi trẻ, đất nước là một cõi thơ mộng ngọt ngào với những không gian tuyệt diệu dành cho tình yêu đôi lứa:
“Đất là nơi anh đến trường
Nước là nơi em tắm
Đất Nước là nơi ta hò hẹn
Đất Nước là nơi em đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm”
Mái trường nơi anh học, dòng sông nơi em tắm, giếng nước gốc đa “nơi ta hò hẹn”… những không gian chứa đựng bao tình thương nỗi nhớ ấy đều là sự hiện hữu cụ thể nhất, gần gũi nhất của những giá trị tinh thần, những đạo lý làm nên đất nước. Những nghĩa tình không phải chỉ của anh và em trong hiện tại mà còn của bao thế hệ đã qua trong quá khứ, bao thế hệ sắp tới trong tương lai.
Đất nước còn hiện ra trong những không gian thân thuộc, thiêng liêng mà hào hùng của những cuộc chiến đấu chống giặc “khi dân mình biết trồng tre”, khi vũ khí của những người dân nghèo dũng cảm phải lấy từ những rặng tầm vông, từ những khóm tre “thân gầy guộc, lá mong manh” trong không gian của làng quê. Những rặng tre, những ao đầm làng Gióng, hòn đá vọng phu đều là dấu tích đau thương mà oanh liệt để lại trên thân mình đất nước. Đất nước cũng là không gian lao động với những cánh đồng mênh mông của nền văn minh lúa nước, nơi bao thế hệ người Việt nối tiếp nhau “một nắng hai sương xay giã giần sàng” để làm ra hạt gạo.
Trong đoạn thơ đầu, đất nước xuất hiện với những gì gần gũi, bình dị nhất trong cuộc sống hàng ngày, rồi mở rộng ra trong nhiều chiều của thời gian và không gian, của lịch sử và địa lý…, cuối cùng nhà thơ đưa ra những cảm nhận về đất nước trở lại với những phát hiện về sự hiện hữu của đất nước trong mỗi con người, để từ đó nhắc nhở trách nhiệm của mỗi con người đối với đất nước. Từ những trân trọng và trách nhiệm khi gánh vác, những tha thiết khi dặn dò, hai câu thơ đã chỉ ra một cách cụ thể mà hàm súc về sứ mệnh mỗi cá nhân đối với cộng đồng trong dòng thời gian “đằng đẵng” của lịch sử dựng nước và giữ nước. Tuy nhiên, mỗi con người không chỉ có trách nhiệm với quá khứ khi gánh vác, với tương lai khi dặn dò, điều quan trọng nhất để đất nước vận động và phát triển là từng ngày từng giờ trong hiện tại phải biết gắn bó và san sẻ để làm nên “Đất Nước muôn đời” – đó là trách nhiệm với đất nước, cũng là trách nhiệm với chính bản thân mình. Hình hài đất nước, sự phát triển phồn thịnh của đất nước trong tương lai, vị trí tầm vóc của đất nước trên trường quốc tế đã được tác giả thể hiện trong một viễn cảnh đẹp đẽ và lãng mạn:
“Mai này con ta lớn lên
Con sẽ mang Đất Nước ra đi
Đến những tháng ngày mơ mộng”
Đất nước nhọc nhằn, nghèo khó, đất nước đau thương vất vả trong những cuộc chiến tranh hôm qua, đất nước ấy sẽ được xây dựng “đàng hoàng hơn, to đẹp hơn” trong ngày mai khi “con ta lớn lên”, mang trong mình những phẩm chất đẹp đẽ của bao thế hệ người Việt trong lịch sử dựng nước và giữ nước, đưa đất nước đến những bến bờ xa hưng thịnh, phồn vinh, sánh vai với các cường quốc năm châu.
Qua việc khai thác ý nghĩa các thành tố “đất” và “nước” cũng như từ ghép “Đất Nước” trong mối quan hệ giữa thời gian và không gian, giữa lịch sử và địa lý, giữa quá khứ – hiện tại và tương lai, giữa cá nhân và cộng đồng; bằng những chất liệu của văn hóa dân gian từ ca dao, tục ngữ, thành ngữ đến truyền thuyết, cổ tích, thần thoại, đến cả những thói quen trong cuộc sống sinh hoạt hàng ngày, Nguyễn Khoa Điềm đã làm hiện lên hình ảnh đất nước với nghìn năm văn hiến, với truyền thống yêu nước và ý chí bất khuất kiên cường đánh giặc ngoại xâm khi “trồng tre mà đánh giặc”, với truyền thống lao động cần cù, chăm chỉ khi làm ra hạt gạo phải “một nắng hai sương xay, giã, giần, sàng”, với truyền thống đạo lý của những con người nhân hậu, thủy chung, tình nghĩa, luôn dặn nhau: “Tay bưng chén muối đĩa gừng
Gừng cay muối mặn xin đừng quên nhau”
với những thuần phong mỹ tục đẹp đẽ từ “miếng trầu là đầu câu chuyện”, “miếng trầu nên dâu nhà người” đến những lời nhắc thiêng liêng:
“Dù ai đi ngược về xuôi
Nhớ ngày giỗ Tổ mồng mười tháng ba”.
Cần cù trong lao động dựng nước, dũng cảm kiên cường trong những cuộc đấu tranh giữ nước, nhân hậu nghĩa tình trong ứng xử của cuộc sống hàng ngày, đó là chiều sâu văn hóa tạo nên nền tảng vững chắc cho một đất nước.
Đoạn trích đã thể hiện những nét đặc sắc trong phong cách thơ Nguyễn Khoa Điềm, với sự kết hợp giữa chính luận với trữ tình, suy tưởng và cảm xúc, nhờ đó đoạn thơ đã đưa đến những nhận thức: đất nước không ở đâu xa, đất nước là những gì gần gũi thân yêu, bình dị trong cuộc sống hàng ngày, đất nước ở trong ta với tâm hồn, cốt cách, đất nước ở ngoài ta với những nuôi dưỡng, dạy dỗ, chở che; đất nước hình thành và phát triển qua cuộc chạy tiếp sức vĩ đại, vĩnh hằng của các thế hệ người Việt Nam trong lịch sử dựng nước và giữ nước. Đất nước cũng là nơi những con người Việt Nam sinh ra, lớn lên, “yêu nhau và sinh con đẻ cái”, lao động dựng xây và chiến đấu bảo vệ Tổ quốc thân yêu. Những tư tưởng ấy được thể hiện trong những vần thơ thấm đượm cảm xúc, trong những suy tưởng sâu xa, mới mẻ…
Đoạn thơ đã cảm nhận và phát hiện về đất nước trong cái nhìn tổng hợp và toàn vẹn, mang đậm tư tưởng xây dựng, sử dụng phong phú các yếu tố của văn hóa, văn học dân gian một cách sáng tạo, hòa nhập trong các diễn đạt và tư duy hiện đại, mang đến cho tác phẩm màu sắc thẩm mỹ vừa quen, vừa mới mẻ, phù hợp với tư tưởng cốt lõi của tác phẩm: “Đất Nước của nhân dân”.
Xem thêm:
- Tham khảo bộ tài liệu ôn thi vào lớp 10: Tài liệu
- Tham khảo các bài văn mẫu tại chuyên mục: Văn Mẫu
- Đón xem các bài viết mới nhất trên fanpage FB: Thích Văn Học
