Bài văn (4 điểm), Nghị Luận Văn Học, Văn Mẫu

Phân tích nhân vật người bà và người cháu trong “Mùa giáp hạt”

Nhan vat nguoi ba va chau trong Mua giap hat

Mỗi câu chuyện trong văn học đều là một lát cắt của đời sống, và nhân vật chính là nhịp tim của từng lát cắt đó. Qua mỗi nhân vật, ta nghe được tiếng nói của thời đại, của con người và của chính tâm hồn nhà văn. Phân tích nhân vật vì thế không chỉ là tìm hiểu một con người trong trang sách, mà còn là hành trình tìm lại “bóng dáng con người” trong nghệ thuật.

Thích Văn học gửi đến bạn bài văn phân tích nhân vật người bà và người cháu trong đoạn trích “Mùa giáp hạt” của nhà văn Phan Đức Lộc. Mong rằng, bài viết tham khảo này sẽ giúp các bạn tích lũy thêm góc nhìn về tác phẩm, cách diễn đạt trong quá trình học và ôn tập nhé!

Bài làm

Nhà phê bình văn học Đặng Thai Mai đã có lí khi khẳng định: “Con người đến với cuộc sống từ nhiều nẻo đường, trên muôn vàn cung bậc phong phú nhưng tiêu điểm mà con người hướng đến vẫn là con người”. Con người với những trạng thái cảm xúc, những suy tư sâu sắc trong tâm hồn vẫn luôn là đối tượng mà văn học hướng tới. Bởi lẽ, âm hưởng của thời đại, những vẻ đẹp tưởng chừng như bị lu mờ trong đời sống lại trở nên tỏa sáng khi hiện diện trong tác phẩm văn học. Giữa vô vàn cung bậc phong phú trong văn chương, ta bắt gặp một tiếng nói đầy dung dị về vẻ đẹp của con người trong đoạn trích “Mùa giáp hạt” của nhà văn Phan Đức Lộc. Trong từng dòng văn, vẻ đẹp tâm hồn đầy cao quý của người bà và người cháu được khắc họa một cách rõ nét. 

Phan Đức Lộc là một cây bút trẻ của Hội Văn học – Nghệ thuật các dân tộc thiểu số Việt Nam, để lại dấu ấn ở đa dạng các chủ đề, thể loại. Nhắc đến anh, những bạn đọc đã biết tới tản văn “Quạt mo” và “Mùa vừng” (SGK Tiếng Việt 5) chắc hẳn đều ấn tượng với giọng văn nhẹ nhàng và gần gũi; nhớ tới những thông điệp giản dị mà giàu chiều sâu. Đoạn trích “Mùa giáp hạt” cũng không nằm ngoài dòng chảy dung dị ấy. Đến với tác phẩm, mở ra trước mắt người đọc là hình dung về cuộc sống khốn khó khi mùa giáp hạt “ghé thăm” – lương thực cạn kiệt và mùa màng chưa đến ngày thu hoạch. Tuy nhiên, chính trong bóng tối của cái nghèo đói, vẻ đẹp của tình bà cháu; tình yêu thương, sự hi sinh của người bà; lòng hiếu thảo của người cháu lại càng tỏa sáng rực rỡ nơi trang văn. 

Với nhà văn Phan Đức Lộc, con chữ là nơi lưu giữ và cất dành kỉ niệm quê hương. Những hình dung về sự vất vả, nhọc nhằn của người bà vì thế cũng hiện diện rõ nét trong dòng chảy kí ức của tác giả. Nỗi bần hàn, cơ cực đã đi theo bà “từ lúc lọt lòng cho tới tận về già”; những gian khó của cuộc đời có bao giờ để bà được an nhàn, nghỉ ngơi. Đã đi qua biết bao mùa giáp hạt nhưng cái hoang hoải, ảm đạm khi mùa vụ chưa đến lần này lại khiến nỗi lo toan của bà tăng lên bội phần. Câu nói “các cháu ráng chịu khổ một chút” đầy ngậm ngùi trước nồi cơm độn toàn khoai sắn là một chi tiết đắt giá. Đây không chỉ là lời dặn dò mà còn là sự xót xa đến tận tâm can của bà khi không thể chăm sóc trọn vẹn, để các cháu phải chịu đói, chịu khổ. Sự vất vả ấy in hằn lên dáng vẻ của bà: từ thân hình “gầy sọp”, “khóe mắt hốc hác” tới làn da ngày càng “vàng vọt”. Trong từng tiếng thở dài “trầm buồn”, bao lần “trở mình” không thể ngủ được trong đêm có chăng là biết bao những suy nghĩ, trăn trở để xoay xở cho gia đình và các cháu? 

Thế nhưng, văn học phải là hành trình “đi tìm những hạt ngọc ẩn giấu trong bề sâu tâm hồn con người” (Nguyễn Minh Châu). Hình ảnh người bà dù được khắc họa trong hoàn cảnh đầy khó khăn, vất vả nhưng Phan Đức Lộc đã để cho “hạt ngọc” của tình yêu thương, sự hi sinh cao cả ánh lên trong những khoảnh khắc tăm tối. Chăm lo cho các cháu một cách trọn vẹn lúc bấy giờ là một điều không dễ. Thế nhưng, người bà ấy đã làm tất cả những gì có thể để cho cháu được no bụng, hay ít nhất – cũng không để cái đói “gặm nhấm” dần những đứa trẻ đáng thương. Bà không ngại vay gạo của hàng xóm, ngậm ngùi bán đi con nghé con – tài sản quý giá nhất của gia đình lúc bấy giờ. Con nghé con là nguồn lực để cày cấy, để duy trì kế sinh nhai. Ấy vậy mà bà đã chấp nhận đánh đổi để có thể chăm lo cho các cháu, xoay sở trước mắt cho cuộc sống của gia đình. Đó chính là sự hi sinh cao cả của một người bà, người mẹ, của một người phụ nữ trong gia đình, Ở đó, ta thấy được tình yêu thương vô bờ bến chính là mạch nguồn cho tất cả. 

Hơn cả, sự xót xa, bất lực khi chứng kiến cháu phải chịu đựng những thiếu thốn khi mùa giáp hạt về càng làm bà thêm nặng lòng đau đớn. Chút gạo mới vay tuy ít ỏi nhưng chính là nguồn sống quý giá nhất trong hoàn cảnh cơ hàn lúc bấy giờ. Bà và các cháu vì vậy cầm bữa bằng “cháo rau má trộn với muối lạc”. Tình thương ấy không còn cất giữ trong lòng, nghẹn ngào qua lời an ủi mà là “thương trào nước mắt” – giọt nước mắt nặng trĩu sự xót xa, bất lực. Khi  thấy cháu nôn thốc tháo vì không ăn được thứ cháo đắng chát ấy, bà càng không khỏi xót xa. Bà sẵn sàng nấu ngay chút gạo ít ỏi  bởi đối với bà, sự no bụng của cháu quan trọng hơn tất thảy những lo toan sinh kế, mọi sự tính toán cho ngày . Trong bữa cơm tối, bà còn nói rằng mình thích ăn củ chuối hơn để nhường phần cơm trắng cho các cháu. Thế nhưng, sau câu nói “vẫn còn no lắm” hay nụ cười an ủi, người đọc hiểu được bà không muốn các cháu phải lo lắng và thấu hiểu tấm lòng hi sinh cao cả ấy. “Đôi mắt rơm rớm nước” khi nghe cháu đáp có chăng chính là giọt nước mặt xúc động, hạnh phúc khi thấy cháu thấu hiểu, yêu thương bà? Cái ôm dành cho “hai đứa cháu nhỏ côi cút” sẽ là gì nếu không phải sự vỗ về của tình yêu thương cao cả, nguồn sáng duy nhất cho những đứa trẻ đáng thương? Chính sự hi sinh lớn lao ấy của bà đã chạm đến trái tim non nớt của người cháu, khơi gợi trong cháu lòng biết ơn, sự thấu hiểu sâu sắc.

Trong “Mùa giáp hạt”, nếu người bà là hình tượng trung tâm của sự hi sinh và tình thương bao la, thì nhân vật người cháu lại là nơi phản chiếu ánh sáng của tình yêu ấy bằng tấm lòng ngây thơ, trong sáng. Hình ảnh người cháu hiện lên không chỉ để làm nổi bật tình bà cháu thắm thiết, mà còn để bộc lộ vẻ đẹp của lòng hiếu thảo, biết ơn và yêu thương của con người trong cảnh đời cơ cực. 

 Người cháu từ những quan sát tinh tế đã cảm nhận được những nỗi vất vả mà bà phải gồng gánh. Đó là sự cơ cực in hằn lên dáng hình nhỏ bé mà người cháu nhìn thấy, cảm nhận được nỗi lo âu thầm lặng của bà khi “nghe rõ” tiếng thở dài mỏi mệt và hiểu rằng “những ngày như thế này, bà có hàng trăm thứ phải lo nghĩ”. Cháu hiểu bà phải lo cho bữa ăn, cho những khoản nợ nần đang nặng gánh trên đôi vai nhỏ bé ấy. Tiếng khóc nức nở của người cháu khi con nghé con – tài sản duy nhất của gia đình bị bán đi có chăng không chỉ là sự tiếc nuối đầy hồn nhiên, trẻ thơ khi mất đi con vật mình yêu quý mà còn là thấu hiểu được sự hi sinh cao cả của bà trong hoàn cảnh khốn khó?

Người cháu không chỉ có sự thấu hiểu mà còn vô cùng trưởng thành trong suy nghĩ và hành động; không chỉ nhận sự yêu thương của bà mà còn trở thành điểm tựa, niềm an ủi lớn lao giúp bà vượt qua những tháng ngày gian khó. Mong muốn đỡ đần bà đến từ những suy ngẫm giản dị, ngây thơ của trẻ nhỏ, là giúp đỡ bà ngay từ những điều nhỏ nhất. Cậu bé dặn em “không được vòi vĩnh, làm nũng bà” bởi hiểu sự ngoan ngoãn, vâng lời sẽ giúp bà bớt đi nỗi lo âu nhỏ nhặt và thêm yên lòng. Với một đứa trẻ, món cháo rau má trộn muối lạc không phải một món dễ ăn. Ấy vậy, dẫu cho cổ họng “vẫn còn đắng đót” hương vị của món ăn nghèo nàn, người cháu vẫn cố “nuốt thìa cháo” mà không hề than vãn. Cậu bé hiểu rằng trong những ngày giáp hạt mà từng hạt gạo phải đi vay mượn, đòi hỏi hay than phiền về thức ăn chỉ càng khiến bà thêm bận lòng. Từng nhớ một người cháu thấu hiểu được nỗi vất vả của bà mà mong muốn được trở về quê hương: 

Lưng bà mỗi ngày lại gần hơn mặt đất

Cháu mong lắm được trở về đi gặt

Phơi giúp bà hạt giống để mùa sau

(“Tháng năm của bà” – Bình Nguyên Trang)

Bà giờ đây đã tuổi cao sức yếu, cháu vì thế muốn được đỡ đần gánh nặng cho bà, muốn cùng bà san sẻ nỗi lo về mùa vụ sau. Không phải là sự trở về để đền đáp những công ơn chăm sóc, sự trưởng thành của cậu bé đến từ việc sẵn sàng chấp nhận và chịu đựng gian khó. Có lẽ, trong giây phút ấy, không còn mùi hương đắng chát của rau má, của cái đói nghèo, chỉ còn hương vị của lòng biết ơn, sự yêu thương lan tỏa nơi căn nhà nhỏ. Cũng chính từ đó, sự đáp lại của người cháu trước những hi sinh của bà trong bữa cơm tối cũng đầy xúc động. Khi thấy bà nhường phần cơm trắng, nói dối thích ăn củ chuối luộc, người cháu cảm thấy xót xa đến tột cùng. Cảm giác “lồng ngực nhói lên nghèn nghẹn” không chỉ là sự thương cảm mà còn là sự thấu hiểu sâu sắc về sự hi sinh, tình yêu cao cả nơi bà. Nỗi nghẹn ngào này cho thấy cháu đã cảm nhận được toàn bộ tấm lòng cao cả và sự chịu đựng của người bà. Cháu lúc này cũng nói dối một cách khéo léo để bà yên tâm ăn phần cơm còn lại: “Cháu cũng thích ăn củ chuối hơn ăn cơm. Bà xem kìa, cơm trắng vẫn còn nhiều quá!”. Một cử chỉ nhẹ nhàng nhưng trở thành nguồn động viên thầm lặng, to lớn để bà tiếp tục gắng gượng, gánh vác cuộc đời đầy gian khó. Có thể thấy rằng, từ nhân vật người bà đến nhân vật người cháu, dòng cảm xúc trong truyện ngắn được nối liền mạch, tạo nên âm hưởng ấm áp, lay động lòng người.

Nhà văn Nguyễn Minh Châu từng quan niệm: tác phẩm phải mang đến những “khoảnh khắc chứa đựng cả một đời người”. Ở đó, mỗi nét miêu tả, kể lại dẫu là những lát cắt ngắn ngủi cũng cần mang hơi thở đặc biệt của cuộc sống, số phận con người. Để thể hiện những “khoảnh khắc” đặc biệt ấy, “Mùa giáp hạt” qua ngòi bút của Phan Đức Lộc đã đưa tới những đặc sắc về nghệ thuật trần thuật trong việc khắc họa vẻ đẹp nhân vật. Điểm nhìn trần thuật ngôi thứ nhất được đặt vào nhân vật người cháu đã giúp câu chuyện trở nên chân thực, gần gũi. Lúc này, người cháu không chỉ là người quan sát, chứng kiến mà còn là người bày tỏ những suy nghĩ, cảm xúc về bà. Vì thế, ta thấy một cậu bé đau đáu khi nghĩ về cuộc đời “khổ từ lúc lọt lòng cho tới tận về già” của bà; đau đớn khi bà nhường cơm, hi sinh tất cả vì cháu. Ngòi bút tinh tế, nhạy cảm của Phan Đức Lộc đã đi sâu vào dòng chảy tâm tư của cả hai nhân vật. Những câu văn trần thuật, thể hiện cảm xúc, suy tư một cách rõ nét như  “tôi nghe rõ”, “tôi biết những ngày như thế này” hay “bà thương trào nước mắt” càng làm cho những hình dung về một người cháu hiếu thảo, trưởng thành; người bà tần tảo, giàu tình yêu thương hiện lên rõ nét. Đặc biệt, giọng điệu sâu lắng, trầm buồn khiến mỗi câu chữ như nói thay cho nỗi xót xa, cay đắng của con người trước hoàn cảnh khốn khó. Những câu văn mang nhịp điệu chậm rãi, đôi khi chùng xuống như sự dai dẳng của tháng ngày vất vả. Ấy thế nhưng, trong âm hưởng trầm buồn, hoang hoải, ta vẫn thấy cái sâu lắng của sự nương tựa, san sẻ; của tình bà cháu tỏa sáng một cách âm thầm, lặng lẽ. 

Với nhà văn Phan Đức Lộc, “viết văn là cách để chúng ta cùng lúc được sống trong nhiều cuộc đời”. Đến với “Mùa giáp hạt”, người đọc như một lần được sống trong những tháng ngày mà mùa giáp hạt ghé thăm, cùng một lần cảm nhận được vẻ đẹp của tình bà cháu trong hoàn cảnh đặc biệt. Ở đó, ta thấy hiện lên vẻ đẹp của tình yêu thương, sự hi sinh cao cả nơi người bà; vẻ đẹp của sự biết ơn, lòng hiếu thảo trong tình cảm mà người cháu. Nhà văn Phan Đức Lộc qua hai nhân vật cũng bày tỏ sự xót xa, thương cảm cho những số phận tăm tối; trân trọng vẻ đẹp của những tâm hồn vẫn luôn ngời sáng trước hoàn cảnh khó khăn. Những điều ấy hiện lên một cách trọn vẹn không chỉ qua nghệ thuật tự sự mà còn nhờ sự tài năng nơi ngòi bút với ngôn từ giản dị; cốt truyện mộc mạc, gần gũi;…

Không phải ngẫu nhiên mà có những tác phẩm vẫn trường tồn cùng năm tháng. Đôi khi, giá trị của văn chương không nằm ở câu chữ cầu kỳ hay tư tưởng quá đỗi lớn lao, mà ở chính sự dung dị, gần gũi – nơi người đọc bắt gặp những rung cảm chân thành và những suy ngẫm sâu xa về con người, về cuộc đời. Đoạn trích “Mùa giáp hạt” có lẽ cũng đã để lại dấu ấn như vậy đối với mỗi bạn đọc khi đến với trang văn của Phan Đức Lộc. Ở đó, ta không chỉ nhớ về một mùa giáp hạt với cái đói phủ khắp xóm làng mà còn nhớ mãi về hình ảnh người bà và người cháu – dẫu trong cảnh khốn khó vẫn tỏa sáng với vẻ đẹp đặc biệt…

Tham khảo bài viết khác tại đây:

“Tây Tiến” – Về một thời “đi chẳng tiếc đời xanh”

Xem thêm: